الرئيسية
كي از عجيب ترين كشفيات
انسان دسترسي به فضا است كه پيچيدگي و مشكلات خاص خود را دارد. راه يابي
به فضا پيچيده است، چرا كه بايد با بسياري از مشكلات روبرو شد.
مثلا:
- وجود خلا در فضا
- مشكلات گرما و حرارت
- مشكل ورود مجدد به زمين
- مكانيك مدارها
- ذرات و باقي مانده هاي فضا
- تابش هاي كيهاني و خورشيدي
- طراحي امكانات براي ثابت نگه داشتن اشيا در بي وزني
ولي بزرگترين مشكل ايجاد انرژي لازم براي بالا بردن فضاپيما از زمين است
كه براي درك اين موضوع بايد به بررسي طرز كار موتورهاي موشك پرداخت. در يك
ديدگاه ساده، مي توان موتورهاي موشك را به آساني و با هزينه اي نسبتا كم
طراحي كرد و حتي آن را به پرواز درآورد اما اگر بخواهيم مسئله را در سطح
كلان بررسي كنيم با مشكلات و پيچيدگي هاي بسياري مواجه هستيم و اين
موتورهاي موشك (و به خصوص سيستم سوخت آن ها) آنقدر پيچيده است كه تا به
حال تنها سه كشور توانسته اند با استفاده از اين فناوري انسان را در مدار
زمين قرار دهند.
در اين مقاله ما موتورهاي موشك هاي فضايي را مورد بررسي قرار مي دهيم تا با طرز كار و پيچيدگي هاي آن ها آشنا شويم.
نكات پايه اي:
عموما وقتي كسي درباره موتورها فكر مي كند، خود به خود مطالبي درباره چرخش
برايش تداعي مي شود.براي مثال حركت متناوب پيستون در موتور بنزيني كه
انرژي چرخشي براي به حركت در آوردن چرخ ها را توليد مي كند. و يا موتور
الكتريكي كه با توليد ميدان الكتريكي كه با توليد ميدان مغناطيسي نيروي
چرخشي براي پنكه يا سي دي رام توليد مي كنند. موتور بخار هم به طور مشابه
كار مي كنند.
ولي موتور موشك از لحاظ ساختار متفاوت است. موتور موشك ها موتورهاي واكنشي
هستند.اساس كار موتور موشك برپايه ي قانون معروف نيوتون است كه مي گويد:
"براي هر كنش واكنشي وجود دارد به مقدار مساوي ولي درجهت مخالف آن". موتور
موشك نيز جرم را در يك جهت پرتاب مي كند و از واكنش آن در جهت مخالف سود
مي برد.
البته تصور اين اصل (پرتاب جرم و سود بردن از واكنش) ممكن است در ابتدا
كمي عجيب به نظر بيايد، چرا كه در عمل بسيار متفاوت مي نماياند. انفجار،
صدا و فشار چيزهايي است كه در ظاهر باعث حركت موشك مي شود و نه "پرتاب
جرم".
بگذاريد تا با بيان چند مثال تصويري بهتر از واقعيت را روشن كنم: ● اگر تا
به حال با اسلحه ي(به خصوص سايز بزرگ آن) shotgun شليك كرده باشيد، متوجه
مي شويد كه ضربه ي بسيار قوي اي، با نيروي بسيار زياد به شانه شما وارد مي
كند.
يك اسلحه مقدار 1 انس فلز را به يك جهت و با سرعت 700 مايل در ساعت شليك مي كند و در واكنش شما را به عقب حركت مي دهد.
● اگر تا به حال شير آتش نشاني را ديده باشيد، متوجه مي شويد كه براي نگه
داشتن آن بايد نيروي بسيار زيادي را صرف كنيد (اگر دقت كرده باشيد گاهي 2
يا 3 آتش نشان يك شير را نگه مي دارند) كه در اين جا شير آتش نشاني مثل
موتور موشك عمل مي كند.
شير آتش نشاني، آب را در يك جهت پرتاب ميكند و آتش نشان ها از نيرو و وزن
خود استفاده مي كنند تا در برابر واكنش آن مقاومت كنند. اگر آن ها اجازه
بدهند تا شير رها شود، شير به اين طرف و آن طرف پرتاب مي شود.
حال اگر آتش نشان ها روي يك اسكيت برد ايستاده باشند شير آتش فشاني آن ها را با سرعت زيادي به عقب مي راند.
● اگر يك بادكنك را باد كنيد و آن را رها كنيد، بادكنك به پرواز در مي
آيد، تا وقتي كه هواي داخل آن به طور كامل خالي شود. پس مي توان گفت كه
شما يكم موتور موشك ساخته ايد. در اين جا چيزي كه به بيرون پرتاب مي شود
مولكول هاي هواي درون بادكنك هستند.
بسياري از مردم فكر مي كنند كه مولكول هاي هوا اهميتي ندارند، در حالي كه
اينطور نيست. هنگامي كه شما به آن ها اجازه مي دهيد تا از دريچه بادكنك به
بيرون پرتاب شوند، بر اثر واكنش به وجود آمده بادكنك به جهت مخالف پرتاب
مي شود.
در ادامه براي درك بهتر موضوع، به مثالي دقيق تر اشاره مي كنم:
● سناريوي توپ بيسبال در فضا:
شرايط زير را تصور كنيد، مثلا شما لباس فضانوردان را پوشيده ايد و در فضا
در كنار فضاپيما معلق مانده ايد و چندين توپ بيسبال در دست داريد. حال اگر
شما توپ بيسبال را پرتاب كنيد، واكنش آن بدن شما را به جهت مخالف توپ حركت
مي دهد.
سرعت شما پس از پرتاب توپ به وزن توپ و شتاب وارده بستگي دارد. همانطور كه مي دانيم حاصلضرب جرم در شتاب برابر نيرو است، يعني: F=m.a
همچنين ميدانيم كه هر نيرويي كه شما به توپ وارد كنيد، توپ نيز نيرويي
مساوي ولي در جهت مخالف به بدن شما وارد ميكند كه همان واكنش است. پس مي
توان گفت: m.a=m.a
حال فرض مي كنيم كه توپ بيسبال 1 كيلو گرم وزن داشته باشد و وزن شما و
لباس فضايي هم 100 كيلوگرم باشد. پس با اين حساب اگر شما توپ بيسبال را با
سرعت 21 متر در ساعت پرتاب كنيد. يعني شما با دست خود به يك توپ بيسبال 1
كيلو گرمي، شتابي وارد كرده ايد كه سرعت 21 متر در ساعت گرفته است. واكنش
آن روي بدن شما تاثير مي گذارد، ولي وزن بدن شما 100 برابر توپ بيسبال
است. پس بدن شما با 100/1 سرعت توپ بيسبال (يا 0.21 متر بر ساعت) به عقب
حركت مي كند.
حال اگر شما مي خواهيد از توپ بيسبال خود قدرت بيش تري بگيريد، شما دو
انتخاب داريد: افزايش جرم يا افزايش شتاب وارده شما مي توانيد يا يك توپ
سنگين تر پرتاب كنيد و يا اينكه شما مي توانيد توپ بيسبال را سريع تر
پرتاب كنيد (شتاب آن را افزايش دهيد)، و اين دو تنها كارهايي است كه مي
توانيد انجام دهيد.
يك موتور موشك نيز به طور كلي جرم را در قالب گازهاي پرفشار پرتاب مي كند؛
موتور گاز را در يك جهت به بيرون پرتاب مي كند تا از واكنش آن در جهت
مخالف سود ببرد. اين جرم از مقدار سوختي كه در موتور موشك مي سوزد بدست مي
آيد.
عمليات سوختن به سوخت شتاب مي دهد تا از دهانه خروجي موشك با سرعت زياد بيرون بيايد.
وقتي سوخت جامد يا مايع مي سوزد و به گاز تبديل مي شود، جرم آن تغيير نمي
كند بلكه تغيير در حجم آن است. يعني اگر شما مقدار يك كيلو سوخت مايع موشك
را بسوزانيد مقدار يك كيلو جرم با حجمي بيشتر، از دهانه خروجي موشك با
دماي بالا و سرعت زياد خارج مي شود. عمليات سوختن، جرم را شتاب مي دهد.
بياييد تا بيش تر درباره ي نيروي پرتاب بدانيم:
نيروي پرتاب:
قدرت موتور يك موشك را نيروي پرتاب آن مي گويند. نيروي پرتاب در آمريكا به
صورت (پوند) ponds of thrust و در سيستم متريك با واحد نيوتون شناخته شده
است (هر 4.45 نيوتون نيروي پرتاب برابر است با 1 پوند نيروي پرتاب).
هر يك پوند نيروي پرتاب (4.45 نيوتون) مقدار نيروي است كه مي تواند يك شي
1 پوندي (453.59 گرم) را در حالت ساكن مخالف نيروي جاذبه زمين نگه دارد.
بنابر اين در روي زمين شتاب جاذبه 21 متر در ساعت در ثانيه (32 فوت در ثانيه در ثانيه) است
انسان دسترسي به فضا است كه پيچيدگي و مشكلات خاص خود را دارد. راه يابي
به فضا پيچيده است، چرا كه بايد با بسياري از مشكلات روبرو شد.
مثلا:
- وجود خلا در فضا
- مشكلات گرما و حرارت
- مشكل ورود مجدد به زمين
- مكانيك مدارها
- ذرات و باقي مانده هاي فضا
- تابش هاي كيهاني و خورشيدي
- طراحي امكانات براي ثابت نگه داشتن اشيا در بي وزني
ولي بزرگترين مشكل ايجاد انرژي لازم براي بالا بردن فضاپيما از زمين است
كه براي درك اين موضوع بايد به بررسي طرز كار موتورهاي موشك پرداخت. در يك
ديدگاه ساده، مي توان موتورهاي موشك را به آساني و با هزينه اي نسبتا كم
طراحي كرد و حتي آن را به پرواز درآورد اما اگر بخواهيم مسئله را در سطح
كلان بررسي كنيم با مشكلات و پيچيدگي هاي بسياري مواجه هستيم و اين
موتورهاي موشك (و به خصوص سيستم سوخت آن ها) آنقدر پيچيده است كه تا به
حال تنها سه كشور توانسته اند با استفاده از اين فناوري انسان را در مدار
زمين قرار دهند.
در اين مقاله ما موتورهاي موشك هاي فضايي را مورد بررسي قرار مي دهيم تا با طرز كار و پيچيدگي هاي آن ها آشنا شويم.
نكات پايه اي:
عموما وقتي كسي درباره موتورها فكر مي كند، خود به خود مطالبي درباره چرخش
برايش تداعي مي شود.براي مثال حركت متناوب پيستون در موتور بنزيني كه
انرژي چرخشي براي به حركت در آوردن چرخ ها را توليد مي كند. و يا موتور
الكتريكي كه با توليد ميدان الكتريكي كه با توليد ميدان مغناطيسي نيروي
چرخشي براي پنكه يا سي دي رام توليد مي كنند. موتور بخار هم به طور مشابه
كار مي كنند.
ولي موتور موشك از لحاظ ساختار متفاوت است. موتور موشك ها موتورهاي واكنشي
هستند.اساس كار موتور موشك برپايه ي قانون معروف نيوتون است كه مي گويد:
"براي هر كنش واكنشي وجود دارد به مقدار مساوي ولي درجهت مخالف آن". موتور
موشك نيز جرم را در يك جهت پرتاب مي كند و از واكنش آن در جهت مخالف سود
مي برد.
البته تصور اين اصل (پرتاب جرم و سود بردن از واكنش) ممكن است در ابتدا
كمي عجيب به نظر بيايد، چرا كه در عمل بسيار متفاوت مي نماياند. انفجار،
صدا و فشار چيزهايي است كه در ظاهر باعث حركت موشك مي شود و نه "پرتاب
جرم".
بگذاريد تا با بيان چند مثال تصويري بهتر از واقعيت را روشن كنم: ● اگر تا
به حال با اسلحه ي(به خصوص سايز بزرگ آن) shotgun شليك كرده باشيد، متوجه
مي شويد كه ضربه ي بسيار قوي اي، با نيروي بسيار زياد به شانه شما وارد مي
كند.
يك اسلحه مقدار 1 انس فلز را به يك جهت و با سرعت 700 مايل در ساعت شليك مي كند و در واكنش شما را به عقب حركت مي دهد.
● اگر تا به حال شير آتش نشاني را ديده باشيد، متوجه مي شويد كه براي نگه
داشتن آن بايد نيروي بسيار زيادي را صرف كنيد (اگر دقت كرده باشيد گاهي 2
يا 3 آتش نشان يك شير را نگه مي دارند) كه در اين جا شير آتش نشاني مثل
موتور موشك عمل مي كند.
شير آتش نشاني، آب را در يك جهت پرتاب ميكند و آتش نشان ها از نيرو و وزن
خود استفاده مي كنند تا در برابر واكنش آن مقاومت كنند. اگر آن ها اجازه
بدهند تا شير رها شود، شير به اين طرف و آن طرف پرتاب مي شود.
حال اگر آتش نشان ها روي يك اسكيت برد ايستاده باشند شير آتش فشاني آن ها را با سرعت زيادي به عقب مي راند.
● اگر يك بادكنك را باد كنيد و آن را رها كنيد، بادكنك به پرواز در مي
آيد، تا وقتي كه هواي داخل آن به طور كامل خالي شود. پس مي توان گفت كه
شما يكم موتور موشك ساخته ايد. در اين جا چيزي كه به بيرون پرتاب مي شود
مولكول هاي هواي درون بادكنك هستند.
بسياري از مردم فكر مي كنند كه مولكول هاي هوا اهميتي ندارند، در حالي كه
اينطور نيست. هنگامي كه شما به آن ها اجازه مي دهيد تا از دريچه بادكنك به
بيرون پرتاب شوند، بر اثر واكنش به وجود آمده بادكنك به جهت مخالف پرتاب
مي شود.
در ادامه براي درك بهتر موضوع، به مثالي دقيق تر اشاره مي كنم:
● سناريوي توپ بيسبال در فضا:
شرايط زير را تصور كنيد، مثلا شما لباس فضانوردان را پوشيده ايد و در فضا
در كنار فضاپيما معلق مانده ايد و چندين توپ بيسبال در دست داريد. حال اگر
شما توپ بيسبال را پرتاب كنيد، واكنش آن بدن شما را به جهت مخالف توپ حركت
مي دهد.
سرعت شما پس از پرتاب توپ به وزن توپ و شتاب وارده بستگي دارد. همانطور كه مي دانيم حاصلضرب جرم در شتاب برابر نيرو است، يعني: F=m.a
همچنين ميدانيم كه هر نيرويي كه شما به توپ وارد كنيد، توپ نيز نيرويي
مساوي ولي در جهت مخالف به بدن شما وارد ميكند كه همان واكنش است. پس مي
توان گفت: m.a=m.a
حال فرض مي كنيم كه توپ بيسبال 1 كيلو گرم وزن داشته باشد و وزن شما و
لباس فضايي هم 100 كيلوگرم باشد. پس با اين حساب اگر شما توپ بيسبال را با
سرعت 21 متر در ساعت پرتاب كنيد. يعني شما با دست خود به يك توپ بيسبال 1
كيلو گرمي، شتابي وارد كرده ايد كه سرعت 21 متر در ساعت گرفته است. واكنش
آن روي بدن شما تاثير مي گذارد، ولي وزن بدن شما 100 برابر توپ بيسبال
است. پس بدن شما با 100/1 سرعت توپ بيسبال (يا 0.21 متر بر ساعت) به عقب
حركت مي كند.
حال اگر شما مي خواهيد از توپ بيسبال خود قدرت بيش تري بگيريد، شما دو
انتخاب داريد: افزايش جرم يا افزايش شتاب وارده شما مي توانيد يا يك توپ
سنگين تر پرتاب كنيد و يا اينكه شما مي توانيد توپ بيسبال را سريع تر
پرتاب كنيد (شتاب آن را افزايش دهيد)، و اين دو تنها كارهايي است كه مي
توانيد انجام دهيد.
يك موتور موشك نيز به طور كلي جرم را در قالب گازهاي پرفشار پرتاب مي كند؛
موتور گاز را در يك جهت به بيرون پرتاب مي كند تا از واكنش آن در جهت
مخالف سود ببرد. اين جرم از مقدار سوختي كه در موتور موشك مي سوزد بدست مي
آيد.
عمليات سوختن به سوخت شتاب مي دهد تا از دهانه خروجي موشك با سرعت زياد بيرون بيايد.
وقتي سوخت جامد يا مايع مي سوزد و به گاز تبديل مي شود، جرم آن تغيير نمي
كند بلكه تغيير در حجم آن است. يعني اگر شما مقدار يك كيلو سوخت مايع موشك
را بسوزانيد مقدار يك كيلو جرم با حجمي بيشتر، از دهانه خروجي موشك با
دماي بالا و سرعت زياد خارج مي شود. عمليات سوختن، جرم را شتاب مي دهد.
بياييد تا بيش تر درباره ي نيروي پرتاب بدانيم:
نيروي پرتاب:
قدرت موتور يك موشك را نيروي پرتاب آن مي گويند. نيروي پرتاب در آمريكا به
صورت (پوند) ponds of thrust و در سيستم متريك با واحد نيوتون شناخته شده
است (هر 4.45 نيوتون نيروي پرتاب برابر است با 1 پوند نيروي پرتاب).
هر يك پوند نيروي پرتاب (4.45 نيوتون) مقدار نيروي است كه مي تواند يك شي
1 پوندي (453.59 گرم) را در حالت ساكن مخالف نيروي جاذبه زمين نگه دارد.
بنابر اين در روي زمين شتاب جاذبه 21 متر در ساعت در ثانيه (32 فوت در ثانيه در ثانيه) است